مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

پیش از این که در مورد توسعه پایدار بدانیم و مفهوم آن را به طور کامل بسط و گسترش دهیم؛ لازم است که ابتدا با مفهوم پایداری ارتباط برقرار کرده و مفهوم پایداری را درک نماییم، زیرا که در بسط مفهوم توسعه پایدار از مفاهیم و معانی پایداری کمک خواهیم گرفت.

پایداری به عنوان وجه وصفی توسـعه، وضـعیتی اسـت کـه در آن مطلـوب بـودن و امکانـات موجود در طول زمان کـاهش پیـدا نمـی کنـد و از کلمـه Sustenere) Sus،یعنـی از پـایین و Tenere، یعنی نگهداشتن) به معنای زنده نگهداشتن یـا نگهداشـتن گرفتـه شـده اسـت کـه بـر حمایت یا دوام بلند مدت دلالت می کند. 

پایداری در معنای وسیع خود به توانایی جامعه، اکوسیستم یـا هرسیـستم جـاری بـرای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می شود ، بدون اینکه بـه طـور اجبـار در نتیجـه تحلیـل رفتن منابعی که سیستم به آن وابسته است یا به دلیل تحمیل بار بـیش از حـد روی آن هـا ، بـه ضعف کشیده شود.

از طرف دیگر توانایی سیستم برای استقامت و پایایی به گونه ای اجتناب ناپذیر وابسته به موفقیتی است که سیستم در ایجاد ارتباط با محیط بیرونی کـسب می کند؛ به عبارت دیگر پایداری سیستم به طور کامل وابسته به قابلیت سیستم برای سازگاری و انطباق ، تغییر و تحول و پاسخگویی به محیط اسـت و از آنجـا کـه محـیط بـه نوبـه خـود همواره در حال تغییر است ، این فرایند سازگاری و انطبـاق سیـستم بایـد یـک فراینـد پویـا و حساس باشد، بنابراین سیستم پایدار به کارکرد مناسب درونـی و بـه رابطـه سازگار با محیط و به عبارت بهتر به پایداری در درون و به پایداری در بیرون ( در تعامل بـا محیط ) نیازمند است تا در مجموع به عنوان سیستم پایدار عمل کند.

از دیدی دیگر حیات در نفس خود واجد ارزش است ، مطالبات حیات حفظ و احیای محیط زیست برای آینده را الزامی می سازد و از این طریق توسعه امروز را به توسعه فـردا پیونـد می زند. بنابراین مـی تـوان گفـت کـه پایـداری نـوعی عـدالت تـوزیعی اسـت : تقـسیم عادلانـه فرصت های توسعه بین نسل های کنونی و آینده از یکسو و همه شمول بودن آن از سوی دیگـر.

همه شمول به معنای قدرت بخشیدن به مردم و بـه معنـای حمایـت و توجـه بـه تمـامی حقـوق انسانی است اعم از حقوق سیاسی ، حقوق اقتصادی ، حقوق اجتماعی و ...

یک موضوع مهم دیگر در بحث توسعه پایدار، توسعه سرانه و یک شاخص خوب در ایـن زمینه سرمایه سرانه است. سرمایه را نیز می تـوان بـه سـه دسـته تقـسیم کـرد :

1 -سـرمایه فیزیکی یا انسان ساخت

2 -سرمایه طبیعی ( منـابع طبیعـی)

3 -سـرمایه انـسانی

بنـابراین توسعه باید موجب افزایش سـرمایه سـرانه بـه طـورکلی ( سـرانه سـرمایه فیزیکـی + سـرانه سرمایه طبیعی+ سرانه سرمایه انسانی) شود . ایـن امـر بـه ایـن معنـا اسـت کـه در صـورت استفاده از منابع طبیعی ، سرمایه طبیعی باید به سرمایه فیزیکی یا انسانی تبدیل شود ( شاید بتوان آن را با تبدیل انرژی به یکدیگر مقایسه کرد) و پایداری نیـز مـی توانـد بـه معنـای عـدم کاهش این سرمایه سرانه در طول زمان تلقی شود. البته ثابت مانـدن سـرمایه سرانه مستلزم تحقق دو امر مهم است: جبران افـزایش جمعیـت و جبـران کـاهش ارزش طـی زمان .

همچنین پایداری در عمل موازن های بین ضرورته ای زیست محیطی و نیازهای توسـعه است و از دو طریق محقق می شود: کاهش فشارها و افزایش ظرفیته ای موجود.

بنابراین شرایط اصلی پایداری عبارتند از :

از منظر دیگری پایداری به پایداری سطحی (کوتاه مدت و نمادین) و عمیق (بلند مدت و بنیادین ) تقسیم می شود. پایداری سطحی روی کارایی و استراتژی های جایگزین بـا توجـه بـه مصرف منابع متمرکز می شود و معمولاً اهداف غالب در جامعه را بدون پرسش می پـذیرد و برای حل مسائل ، راه حل های درمـانی را هدف گـذاری مـی کنـد. پایـداری عمیـق ، اهـداف را در ارتباط با ارزش های بالاتر ارزشیابی می کند و سیستم های لازم را با توجـه بـه محـدودیت های اکولوژیکی برای دستیابی به این اهداف طراحی می کند.

ادامه دارد