مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

درک صحیح مفاهیم نوآورانه و بهره گیری بجا و دقیق آن ها برای کشورهای درحال توسعه فرصت جبران خواب رفتگی و بی حسی دیرینه را در پیمودن راه توسعه فراهم می کند، اما فهم نادرست این مفاهیم، کشورها را از چاله آن خواب رفتگی به چاه توهم دانایی درمی‌غلطاند. به نحوی که توانایی بهره‌برداری از بضاعت های قبلی را هم از آن‌ها سلب خواهد کرد. غوطه‌ور شدن در بحر مواج انتزاع مفاهیم و عباراتی مانند آینده‌پژوهی، کانون های تفکر، آینده‌نگاری فناوری، جامعه اطلاعاتی و... بدون آن که دستاورد و کارکردی عینی برای آن به دست آید یا بی آنکه به‌کارگیری و پیاده‌سازی این مفاهیم تغییر محسوس و ملموسی ایجاد کند، مانند آویختن به تخته چوبی در میان اقیانوس پرتلاطم حوادث است که هرگز مسافرش را به ساحل امنیت و توسعه پایدار و متوازن نخواهد رساند. اما اگر مسافر مذکور با تخته چوب های شناور روی آب، ابزار مناسبی برای رسیدن به ساحل مطلوب خود مهیا کند، می توان انتظار داشت که به ساحل مورد نظر برسد.

روش ژاپن در بهره برداری از مفاهیم نوین دقیقاً بر این اساس است. این کشور با تمهید ارتباطات مستمر با پیشرفته ترین محافل دانشگاهی، پژوهشی و سیاستی در بالاترین سطوح ابتدا به شناسایی آخرین مدل ها و فرآیندهای تصمیم سازی و سیاستگذاری می پردازد. سپس از میان آن ها مناسبترین ها و منطبق ترین ها را با ساختار داخلی خود برمی گزیند و با تعیین ورودی ها و خروجی های مفروض در سیستم اداری و راهبری خود می گنجاند و تا زمانی که این مدل کارکرد عینی داشته باشد از آن بهره برداری می کند. لازم به ذکر است این روند یک پردازش بلندمدت است.

برای مثال آینده نگاری فناوری در ژاپن قدمتی 45 ساله دارد. ده آینده نگاری فناوری تقریباً هر پنج سال یکبار با افق سی ساله در ژاپن اجرا شده است و نتایج این آینده نگاری ها برای نگارش برنامه پنج ساله جامع علم و فناوری بعدی به کار گرفته می شوند و نیز از تجارب اجرای برنامه جامع علم و فناوری در آینده نگاری بعدی علم و فناوری بهره برداری می شود. همچنین براساس بازخوردهای اجرای آینده نگاری و برنامه جامع علم و فناوری، کابینه ژاپن می تواند سند علم و فناوری را به منظور تعیین اولویت ها و ترسیم نقشه راه به تصویب برساند. گردش کار آینده نگاری و برنامه و اسناد علم و فناوری در ژاپن در قانون پایه علم و فناوری مصوب 1995 مدل سازی شده است. دفتر کابینه ژاپن پس از اصلاحات سال 2001 نقش خانه خِرد یا خِردگاه 1 کابینه و نخست وزیر را ایفا می کند. به این منظور چهار شورای مشورتی در این دفتر تعریف شده است و آینده نگاری علم و فناوری زیر نظر یکی از این چهار شورا انجام می شود.

کابینه ژاپن علاوه بر نظارت بر اجرای آینده نگاری ملی طرحی برای ارتقای نوآوری ملی نیز تدوین کرده است. برنامه وزارتی ارتقای راهبردی نوآوری SIP  (Strategic Innovation Promotion) پروژه ملی علم، فناوری و نوآوری است که توسط شورای علم، فناوری و نوآوری ژاپن رهبری می شود و وظایف این شورا را در تحقق نقش آن در راهبری علم، فناوری و نوآوری خارج از چارچوب وزارتخانه ها و روش های سنتی دنبال می کند.

در واقع SIP ، 10 پروژه کلیدی مختلف برای تجدید حیات ژاپن و بازگشت به موقعیت رهبری جهان، تعیین و مهمترین مشکلات اجتماعی پیشروی ژاپن را برای مشارکت در بازظهور اقتصاد ژاپنی معین کرده است. هر پروژه توسط یک مدیر پروژه باتجربه هدایت می شود. مسئولیت پاسخگویی نقطه آغاز تا پایان پژوهش ها و توسعه های متمرکز و تسهیل هماهنگی بین دولت، صنعت و دانشگاه ها بر عهده مدیران پروژه هاست.

مفهوم مهم دیگری که باید به آن اشاره کنم "جامعه اطلاعات" است. درحالی که در ایران، به دلیل ترجمه این واژه در بدو ورود به "جامعه اطلاعاتی" بیشتر به ابعاد رسانه ای و ژورنالیستی و ارتباطاتی آن پرداخته شده است و موضوع به این مهمی دستخوش ناآگاهی و بی توجهی قرار گرفته است.

یونجی ماسودا، معمار جامعه اطلاعات ژاپن توانست با پیاده سازی صحیح جامعه اطلاعات چرخه تصمیم سازی مبتنی بر اطلاعات را در این کشور تکمیل کند. وی با برجسته سازی و پیاده سازی نظریه جامعه اطلاعات نقش مهمی در شکل گیری مدل جامعه فناورانه ژاپن ایفا کرد. یکی از نکاتی که ماسودا به آن اشاره می کند، جایگاه کلیدی دانایی در جامعه اطلاعات است. او می نویسد :  " توسعه جامعه وابسته به دانایی محور بودن حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و صنعتی است که ریشه در گسترش ارتباطات و اطلاعات دارد. اطلاعات، مهمترین شاخصه یک جامعه است که می تواند منجر به دانایی شود"

شاید همین برداشت کوتاه از این نوشتار تاثیر شگفت آوری داشته باشد و شما را در صندلی تان میخکوب کند، سال هاست که تجربه تدوین راهبرد و فناوری نگاری و آینده پژوهی و ... بر من ثابت کرده است که تنها اطلاعات و داده ها است که می تواند حرف هایی بر زبان بیاورد که تمام اجزای یک سازمان یا دولت آن را ندیده و بی توجهی شدیدی به آن ابراز داشته و از مسیرهای اصلی منحرف شده اند.