مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

سینما، فراتر از آنکه صرفاً یک آینه برای بازتاب واقعیت‌ها باشد، نقشی فعال و بنیادین در خلق و شکل‌دهی به آینده ایفا می‌کند. این مدیوم قدرتمند، نه تنها چشم‌اندازهای محتمل را پیش روی ما می‌گذارد، بلکه به مثابه یک معمار فرهنگی پویا عمل می‌کند که با هر فریم، هر داستان و هر مفهومی، بذرهای ایده‌های نو را در خاک حاصلخیز ذهن مخاطبانش می‌کارد.

این قدرت شگرف سینما در "خلق" آینده، از طریق مکانیزم‌های پیچیده‌ای صورت می‌پذیرد. یکی از مهم‌ترین این مکانیزم‌ه، تأثیرگذاری عمیق بر "تصور عمومی از آینده" است. پیش از آنکه هر ایده، فناوری یا ساختار اجتماعی جدیدی در عالم واقع ظهور کند، ابتدا باید در گستره‌ی وسیع ذهن‌ها و تصورات جمعی جای گیرد و به نوعی عادی‌سازی شود.

سینما با نمایش مداوم و بصری فناوری‌های پیشرو، سبک‌های زندگی متفاوت، و ساختارهای اجتماعی آینده‌نگر، به عادی‌سازی مفاهیم نوظهور و حتی رادیکال کمک شایانی می‌کند. این نمایش مستمر، ذهن انسان را برای پذیرش تغییرات بزرگ آماده می‌سازد و مقاومت‌های اولیه را کاهش می‌دهد.

برای مثال، ایده‌ی هوش مصنوعی و ربات‌های انسان‌نما، بسیار پیش از آنکه در آزمایشگاه‌ها و شرکت‌های فناوری به واقعیتی ملموس نزدیک شوند، برای دهه‌ها در فیلم‌های کلاسیکی مانند متروپلیس (Metropolis، ۱۹۲۷)، ۲۰۱۰: اودیسه‌ی فضایی ۲ (2010: The Year We Make Contact، ۱۹۸۴) یا من، ربات (I, Robot، ۲۰۰۴) به تفصیل تجسم یافته بود. این تصاویر، در ابتدا شاید صرفاً فانتزی به نظر می‌رسیدند، اما به تدریج جزئی جدایی‌ناپذیر از چشم‌انداز فرهنگی ما از آنچه آینده می‌تواند باشد، گشتند.

این فرایند عادی‌سازی، به شکل قابل توجهی به کاهش مقاومت اجتماعی و فرهنگی در برابر پذیرش ایده‌های جدید و حتی انقلابی کمک می‌کند. وقتی افراد بارها و بارها یک مفهوم یا فناوری را در قالب داستان‌های سینمایی جذاب و تأثیرگذار مشاهده می‌کنند، آن ایده برایشان کمتر بیگانه، ترسناک یا غیرممکن به نظر می‌رسد.

این پدیده به ویژه برای فناوری‌های تحول‌آفرین که ممکن است در مراحل اولیه معرفی، با چالش‌های اخلاقی، اجتماعی یا حتی اقتصادی مواجه شوند، از اهمیت حیاتی برخوردار است. سینما مسیر را برای پذیرش عمومی این تحولات هموار می‌سازد.

سینما همچنین نقش بی‌بدیلی در تحریک و الهام‌بخشی به نوآوری‌های علمی و فناورانه ایفا می‌کند. تعداد بی‌شماری از دانشمندان، مهندسان، مخترعان و کارآفرینان در طول تاریخ اذعان کرده‌اند که ایده‌های اولیه و حتی اشتیاق خود برای اختراعات و پروژه‌های بزرگ را از تماشای فیلم‌های علمی-تخیلی الهام گرفته‌اند.

فضای نامحدود تخیل در سینما، جایی است که می‌توان بدون مواجهه با محدودیت‌های فیزیکی، مالی یا تکنولوژیکی دنیای واقعی، ایده‌های رادیکال و به ظاهر غیرممکن را آزادانه آزمایش و به تصویر کشید. این آزادی خلاقانه، جرقه بسیاری از نوآوری‌ها بوده است.

داستان‌هایی که در فیلم‌ها روایت می‌شوند، می‌توانند به عنوان "سناریوهای پروتوتایپ" یا نمونه‌های اولیه فکری عمل کنند که مسیری برای توسعه‌ی واقعی تکنولوژی‌ها و راه‌حل‌های آتی را نشان می‌دهند. این سناریوها، نه تنها پتانسیل‌ها، بلکه چالش‌ها و پیامدهای احتمالی یک نوآوری را نیز به نمایش می‌گذارند.

برای مثال، مفهوم رابط کاربری لمسی و تعاملی مبتنی بر ژست‌های حرکتی که امروزه در تبلت‌ها و گوشی‌های هوشمند فراگیر شده است، سال‌ها پیش در فیلم‌هایی مانند گزارش اقلیت (Minority Report، ۲۰۰۲) به شکلی خیره‌کننده به نمایش درآمد. این نوع نمایش، می‌توانست به عنوان یک چشم‌انداز هدفمند و الهام‌بخش برای طراحان تکنولوژی عمل کند.

علاوه بر این، سینما با ساختن "تصاویر آینده‌ی جمعی" و به اشتراک گذاشتن آن‌ها در مقیاس وسیع، می‌تواند به طور مستقیم بر سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان جامعه نیز تأثیر بگذارد. قدرت بصری فیلم‌ها، قابلیت بی‌نظیری در برانگیختن وجدان عمومی و بسیج افکار برای تغییرات سیاسی یا اجتماعی دارد.

وقتی فیلمی با قدرت بالا، پیامدهای یک بحران زیست‌محیطی قریب‌الوقوع یا یک تحول اجتماعی عمیق را به تصویر می‌کشد، این تصویر می‌تواند افکار عمومی را به سمت درک جدی‌تر و اضطراری‌تر از آن موضوع سوق دهد.

فیلم‌هایی که به پیامدهای تغییرات اقلیمی می‌پردازند، مانند روز پس از فردا (The Day After Tomorrow، ۲۰۰۴) یا بین ستاره‌ای (Interstellar، ۲۰۱۴)، اگرچه ممکن است از نظر دقت علمی محل بحث باشند، اما تأثیر عمیقی بر آگاهی عمومی نسبت به ضرورت اقدام در برابر گرمایش جهانی و تخریب محیط زیست داشته‌اند.

این فیلم‌ها با تبدیل مفاهیم پیچیده و انتزاعی علمی به تجربه‌ای ملموس، احساسی و اغلب دراماتیک، می‌توانند گفتمان عمومی را شکل دهند و حتی بر اولویت‌بندی‌های دولتی و جهت‌دهی به سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌های مرتبط با آینده، از انرژی‌های تجدیدپذیر تا برنامه‌های فضایی، اثر بگذارند.

از منظر جامعه‌شناسی و روانشناسی شناختی، سینما با ارائه‌ی "مدل‌های ذهنی از آینده"، به افراد و جوامع کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های جهان در حال تغییر را پردازش و درک کنند. این مدل‌ها، چه مثبت باشند و چه منفی، چارچوبی شناختی برای درک و تفسیر تحولات پیش رو ارائه می‌دهند.

این چارچوب‌ها می‌توانند به طور مستقیم بر روی تصمیمات فردی، از انتخاب مسیر شغلی و تحصیلی تا سرمایه‌گذاری‌های مالی و حتی سبک زندگی و ارزش‌های شخصی، اثر بگذارند و جهت‌گیری‌های بلندمدت را شکل دهند.

به طور خلاصه، سینما هرگز تنها یک بازتاب‌دهنده نبوده و نیست؛ بلکه یک نیروی فعال و قدرتمند در فرآیند ساخت و ساز آینده است. با خلق تصاویر، داستان‌ها و مفاهیم نوین، این مدیوم نه تنها به ما امکان می‌دهد آینده را ببینیم و درک کنیم، بلکه ما را برای فکر کردن عمیق درباره‌ی آن، آرزو کردن برای بهترین سناریوها، و در نهایت، گام برداشتن فعالانه در جهت خلق آن‌ها توانمند می‌سازد. این قدرت بی‌نظیر "تصویرسازی و فعال‌سازی آینده"، ابزاری بی‌بدیل در دست بشریت برای هدایت آگاهانه مسیر تکاملی خود است.