روش شناسی آینده پژوهی جهانی

در این مقاله به طور اجمالی به نقش روش تجریدی مطالعات جهانی شدن در توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی از طریق ساختن مفاهیم کلیدی همچون مفهوم جامعه جهانی برای مطالعه روندهای آتی در تحولات اجتماعی پرداخته می‌شود. 

ایده اصلی در روش تجریدی مطالعات جهانی شدن مبتنی بر این حقیقت بنیادی است که می‌توان با ساختن مفاهیم کلیدی که بیانگر ساختارهایی هستند که در صورت تحقق ظرفیت‌های بالقوه موجود می‌توانند در آینده تجلی عینی پیدا کنند، به الگوهای نظری برای مطالعه تحولات آتی نظام های اجتماعی دست یافت.

برای توضیح نقش این روش بویژه از طریق ساختن مفاهیم یاد شده، در توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی، ابتدا اشاره‌ای به برخی روش‌های عمده آینده‌پژوهی که می‌توانند از جمله موضوعات اصلی روش‌شناسی آینده‌پژوهی تلقی گردند، خواهد شد تا به کمک آنها بتوان پیوند و ارتباط ایده این مقاله با توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی را بهتر توضیح داد. 

دوره های زمانی مطالعه آینده پژوهی

مطالعه آینده در چارچوب های زمانی گوناگونی صورت می گیرد؛ یکی از اعضای انجمن آینده جهان به تقسیم بندی زیر معتقد است، این تقسیم بندی می تواند بر اساس پیروی شما از یک مفهوم کلی و یا درک و قبول یک واقعیت اساسی تقسیم بندی گردد. اما لازم است نگاهی هم به این تقسیم بندی که اغلب آینده پژوهان در مورد آن اجماع دارند، نیز نگاهی بیاندازیم.. 

تعریف آینده پژوهی

سعید رهنما

آینده پژوهی مشتمل بر مجموعه تلاش‌هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه­ ریزی برای آنها می‌پردازد. آینده­ پژوهی منعکس می‌کند که چگونه از دل تغییرات (یا تغییر نکردن) “امروز”، واقعیت “فردا” تولد می‌یابد. (Bell, 2003)

 آینده­ پژوهی معادل لغت لاتین “Futures Studies” است. کلمه جمع Futures به این دلیل استفاده شده ‌است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی‌ها و بجای تصور “فقط یک آینده” ، به گمانه­ زنی‌های سیستماتیک و خرد ورزانه، در مورد نه فقط “یک آینده” بلکه “چندین آینده متصور” مبادرت می‌شود. موضوعات آینده­ پژوهی دربرگیرنده گونه‌های “ممکن” ،”محتمل” و “مطلوب” برای دگرگونی از حال به آینده می‌باشند. (ملکی­فر و همکاران، ۱۳۸۵)

آینده پژوهی ملی

 

 

یکی از اتفاقات خوب در هر حوزه ای، برگزاری نشست ها و همایش ها برای معرفی دستاوردهای آن حوزه و گردهمایی فعالان آن حوزه می باشد. نگاه ملی به آینده پژوهی نیاز اساسی هر کشوری است که توسعه و پیشرفت را حق مسلم خود می داند. بدین منظور برگزاری اولین همایش ملی آینده پژوهی روشن شدن شمعی کوچک از این دریای بیکران نور و آگاهی است. این همایش در موضوعات ذیل برگزار و علاقمندان و پژوهشگران می توانند مقالات و پژوهش های خویش را در آن ارائه نمایند.

محورهای همایش عبارتند از : 

پیش فرض های آینده پژوهی

یکی از پیش فرض‌های آینده‌پژوهی اذعان به وجود گزینه‌های متعدد آینده است‌؛ آینده ممکن: هر چیزی اعم از خوب یا بد، محتمل یا بعید، می‌تواند در آینده رخ دهد.

آینده‌های محتمل: آنچه به احتمال بسیار زیاد در آینده به وقوع خواهد پیوست (مبتنی بر استمرار روندهای کنونی در آینده).

آینده‌های مرجّح: آنچه مطلوب‌ترین و مرجّح‌ترین رویداد آینده به شمار می‌رود.

هدف محتمل ساختن آینده‌های مرجح یا مطلوب است. بدین منظور باید ازآنچه که می‌خواهیم بیافرینیم تصویری روشن و شفاف در ذهن داشته باشیم (به ویژه از ارزش‌هایی که می‌خواهیم بر جوامع آینده حاکم باشند). توجه به آینده‌های ممکنی است که علی‌رغم تردید در وقوعشان‌, تحقق برخی از آنها اثر بزرگی بر زندگی مردم می‌گذارد. (Bell ,2003)

بر همین اساس، سه رویکرد به مطالعه­ ی آینده وجود دارد:

الف- آینده‌پژوهی تحلیلی، که گاه آینده‌پژوهی اکتشافی نیز نامیده می‌شود

ب- آینده‌پژوهی تصویرپرداز

ج- آینده‌پژوهی هنجاری، که گاه از آن با عنوان آینده‌پژوهی مشارکتی نیز یاد می‌شود

این سه نوع آینده، ابعاد اصلی هسته مرکزی مفاهیم مرتبط با آینده ­پژوهی، در مدل مفهومی ارائه شده در پژوهش حاضر را شکل می­ دهند.

تاکتیک ها و روش های آینده پژوهی

سعید رهنما

روش های پیش بینی، درک و یا آماده شدن برای آینده را می توان در پنج گروه تقسیم بندی کرد. برای درک بهتر ماهیت روش برنامه ریزی برپایه سناریو بهتر است جایگاه این روش در پنج گروه ذیل بررسی شود. 

 

گروه اول: پایش الگوهای نوظهور

این دسته در برگیرنده تکنیک های پیمایش، پایش، ردگیری و شبیه سازی است. فصل مشترک و شالوده این تکنیک ها، مفهوم غیر قابل پیش بینی بودن آینده است. در واقع آینده ازتعامل نیروهای فراوانی به وجود می آید و یک پیش بینی ساده نمی تواند با واقعیت های در حال دگرگونی تطابق کامل داشته باشد. از این رو فرآیند برنامه ریزی استراتژیک باید بسیار انعطاف پذیر باشد چرا که مسیر حرکت ما به سمت آینده به طور مداوم در حال تغییر است و فعل و انفعالات نیروهای مختلف و حوادث غیر منتظره مسیر حرکت را قطعا منحرف می کنند. پس بهترین شیوه آماده شدن برای آینده، پایش مستمر و دقیق تحولات وپیشرفت های فنآورانه، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. 

تاریخچه‌ آینده‌پژوهی در ایران

شاید شما بگویید این تاریخچه برمی گردد به اولین اخبار هواشناسی رادیو !!

اما نه.

از لحاظ فرهنگی و تاریخی، و به دلیل اینکه مردم کشور عزیزمان در گذشته در معرض تهاجم دیگر اقوام و بلایای طبیعی بسیاری قرار گرفته‌اند، شاید بیش از سایر ملل به آینده‌نگری روی آورده‌اند. ماجرای سلطان‌ حسین صفوی و پیش‌بینی‌های او در مورد حمله‌ی اشرف افغان به اصفهان (پایتخت وقت ایران) را که در تاریخ مرور کنیم به مدارک مستندی خواهیم رسید. البته در آن زمان از متد، مدل، روش تخمین، کامپیوتر، داده‌ها و ... استفاده نمی‌‌شد، بلکه از ابزارهای متناسب آن زمان مانند رمل و اسطرلاب !! استفاده می‌گردید. یک واقعه تاریخی معروف در کشور به نام حادثه (واقعه) قِران داریم. قران در لغت نوعی قرینه‌سازی و مشابه‌سازی را بازگو می‌کند. در سال 582 هجری قمری، پیش‌گویی کرده‌ بودند که اجتماع سیارات هفت‌گانه در کنار هم، موجب ایجاد طوفان می‌شود. در تاریخی که قرینه‌سازی کرده‌ بودند دریافتند که در زمان طوفان نوح، چنین اتفاقی رخ داده بود.