مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

ابوالفضل میعادیان

ضرورت توجه ویژه به مسیر و جایگاه تامین اجتماعی در نظام حکمرانی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. همچنین با توجه به بصدا در آمدن آژیر خطر در نظام تامین اجتماعی کشور، شاهد بروز بحران های متعدد در این نظام هستیم، که ضرورت نگاه به مدل های جهانی و بهره گیری از تجربیات آنان را به اقدامی ضروری تبدیل نموده است. همچنین مطالعه ی تجارب سایر کشورها در رویارویی با مشکلات مشابه می تواند ضمن تامین صرفه های زمانی و هزینه ای، چراغ راهی برای حرکت در این مسیر پرپیچ و خم باشد. هر چند که انتخاب کشورهای هدف برای انجام پژوهش های تطبیقی نیز مستلزم لحاظ برخی ملاحظات و ریزبینی است.
گزارشی که توسط اندیشکده معرفت تدوین شده است نشان می دهد از میان 37 کشور عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، چهار کشور کانادا، استرالیا، هلند و نروژ در کنار برخورداری از شباهت قابل ملاحظه با کشور ایران از منظر وضعیت نیروی کار و ظرفیت های اقتصادی، عملکرد مطلوبی در حوزه ی مدیریت نظام تأمین اجتماعی خود داشته اند.
در عصر حاضر نظام مستمری نقش بسزایی در تامین امنیت مالی افراد مسن ایفا می کند که این مهم با بهبود سیستم بهداشت و درمان و درنتیجه افزایش طول عمر افراد اهمیت بیشتری یافته است. به بیان دیگر، به سبب آن که نسل های فعلی و آتی نسبت به نسل های پیشین زمان بیشتری از عمر خود را در دوران بازنشستگی سپری می کنند، مسائل مربوط به این حوزه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.

از این رو، تبیین و استفاده از نظام درآمدی بازنشستگی کارآمد که بتواند نیاز گروه های فعلی و آینده مستمری بگیران را به صورت قابل قبولی تأمین کند، مساله ای بسیار مهم تلقی می شود. در این بین بدیهی است که پاسخ منحصر به فردی را برای چگونگی و ویژگی های نظام کارآمد مذکور نمی توان یافت و بسته به ویژگی ها و شرایط مختلف، کشورها راهکارهای متفاوتی را برای تامین نیازهای گروه های مختلف افراد جامعه ارائه می کنند؛ اما بررسی و دستیابی به الگوها، اصول و ویژگی های مشابه و موفق در دنیا می تواند ما را در امر تبیین بهتر نظام مذکور یاری کند.
گزارشی که توسط جناب آقای مهندس ابوالفضل میعادیان تدوین شده است، نشان می دهد به طور کلی اولاً، عمده کشورها در جوامع خود با تهدید های مختلف (از قبیل مرگ و میر، از کارافتادگی، بحران های اقتصاد، تغییرات ساختار جمعیتی و غیره) مواجه هستند و عمدتاً دولت ها تمایل دارند بخشی از این مخاطرات را از طریق طراحی یک نظام درآمدی بازنشستگی کاهش دهند و ثانیاً، نظام تامین اجتماعی در کشور های پیشرفته، دارای چارچوبی دقیق در تامین منابع، مخارج و سیاست گذاری های مختلف برای گروه های سنی متفاوت است. در این بین بعید است که یک برنامه بتواند به درستی به همه مؤلفه های ذکر شده بپردازد. به همین دلیل بسیاری از کشورها به سیستم هایی متشکل از برنامه های مختلف با هدف های متنوع موسوم به نظام های چندلایه روی آورده اند که به سبب دارا بودن لایه های مختلف می توانند اهداف متنوعی را در قالب یک برنامه جامع دنبال کنند. جنبه های مختلف نظام مستمری چندلایه، به گونه ای است که امکان دستیابی به مزایای مستمری کافی و پایدار را برای افراد جامعه به ارمغان می آورد. ساده ترین نوع نظام های مستمری چندلایه، شامل سه لایه حمایتی، بیمه ای و اختیاری است. در لایه اول اغلب به منظور کاهش فقر (با تأکید بر کاهش فقر مطلق)، عواید و منافع عمومی برای افراد با ویژگی خاص و یا تمام افراد جامعه در نظر گرفته می شود. لایه دوم مرتبط با مشارکت نیروی کار در طرح مستمری خصوصی یا دولتی اجباری یا شبه اجباری است و متمرکز بر جایگزینی درآمد در دوران بازنشستگی است. در این لایه صندوق های بیمه بازنشستگی به چشم می خورد که با دریافت حق بیمه از افراد (مشارکت کارگر و کارفرما)، مزایایی را در دوران بازنشستگی و یا زمان اشتغال به آنها پرداخت می کنند. درنهایت لایه سوم را می توان پس انداز داوطلبانه برای دوران بازنشستگی و یک لایه بیمه ای اختیاری و همچنین تکمیل کننده دو لایه اول دانست.
کشور کانادا، ضمن به کارگیری نظام سه لایه در سیستم تامین اجتماعی خود سعی بر متنوع سازی طرح های حمایتی و بیمه ای در هریک از لایه ها کرده تا بتوانند قشر وسیعی از افراد را در تور حمایتی خود قرار دهد. در لایه اول این سیستم شاهد دو نوع حمایت دولتی هستیم، که طرح اول موسوم به طرح امنیت سالمندان برای همه سالمندان بالای 65 سال بدون در نظر گرفتن سطح درآمد آنهاست.
طرح دوم شامل سه برنامه درآمد مکمل تضمین شده و کمک هزینه امرار معاش و کمک هزینه مربوط به بازمانده است که هر سه بر اساس آزمون وسع، صرفاً به افراد با سطوح پایین درآمدی تعلق می گیرد و معاف از مالیات است. با آن که کشور کانادا هدف گذاری پایه خود را روی افراد سالمند بنا نهاده است، اما همه افراد جامعه از اعتبارات مالیاتی فدرال و ایالتی نیز برخوردارند.
براساس گزارش مالی دولت کانادا میزان مخارج مربوط به دو طرح امنیت سالمندان و درآمد مکمل تضمین شده در سال 2010، حدود 2/3 درصد تولید ناخالص داخلی کانادا بوده است که پیش بینی می شود این مقدار در سال 2030 با ثبات شرایط فعلی به 3/1 درصد برسد. همچنین مبالغ در نظر گرفته شده از بودجه دولت فدرال برای سال مالی 2022-2021 برای طرح امنیت سالمندان مبلغ 47/1 میلیارد دلار کانادا و برای طرح درآمد مکمل تضمین شده 63/14 میلیارد دلار پیش بینی شده است. مستمری های حمایتی موجود در این لایه مشابه مبالغ مربوط به لایه های دیگر مشخص بوده و به صورت سالیانه با لحاظ تعدیل های تورمی اعلام می شود.
ردیف های درآمدی مرتبط با پرداختی های صدر الذکر که عمدتا از بودجه عمومی دولت فدرال تامین می شود، در سیستم معین است. بنابر گزارش دولت فدرال کانادا در سال 2019 مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی، 3/49 درصد از منابع دولت فدرال را تشکیل داده است؛ درنتیجه هسته اصلی تامین کننده بودجه دولت فدرال و در نتیجه پرداختی های حمایتی لایه اول را می توان مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی دانست که هر ساله شهروندان مقیم و غیر مقیم پرداخت می کنند. نکته دیگر قابل تامل در این لایه آن است که همه افراد متقاضی دریافت پرداختی های حمایتی لایه اول مکلفند اظهارنامه مالیاتی خود را ظرف زمانی مشخص به سرویس کانادا که سازمان مالیاتی کانادا محسوب می شود، تسلیم کنند. این سازمان از طریق شفافیت اطلاعات خانوارهای هدف، هرساله به بررسی سطوح درآمدی افراد پرداخته و در صورت لزوم آن ها را در لیست دریافت کنندگان مزایای سال آتی قرار می دهد و یا در صورت بهبود معیشت، آن ها را از لیست مذکور حذف می کند.
همچنین مطالعه کشور کانادا نشان می دهد در لایه دوم مکانیزمی اجباری برای مشارکت کارگر و کارفرما (به صورت 50/50) در نظر گرفته شده تا در برنامه بازنشستگی کانادا (CPP) شرکت کرده و از مزایای بازنشستگی، ازکارافتادگی، بازماندگان و ... منتفع شوند. در این برنامه به صورت پایه نرخ جایگزینی 25 درصد مطرح شده است که از سال 2019 به موجب معرفی برنامه بازنشستگی توسعه یافته کانادا، این مقدار به 33 درصد رسیده است. هر ساله میزان حداکثر مزایای قابل مشارکت سال (حدود 61000 دلار کانادا برای سال 2021) و میزان کف معافیت (3500 دلار کانادا) توسط آژانس درآمد کانادا اعلام می شود و همه افراد شاغل واجد شرایط موظفند متناسب با آن و بر اساس نرخ معین (9/10 درمجموع برای کارگر و کارفرما در سال 2021) در برنامه مشارکت کنند. همچنین این صندوق از نوع مزایای معین مکلف است گزارش سالیانه از مبالغ دریافتی و پرداختی خود را ارائه دهد. در این لایه سایر صندوق های مربوط به حِرَف مختلف به چشم می خورد که به صورت مزایای معین یا مشارکت معین به فعالیت می پردازند.
اطلاعات مربوط به نظام تامین اجتماعی افراد شامل طرح امنیت سالمندان (OAS)، درآمد مکمل تضمین شده (GIS) و برنامه بازنشستگی کانادا (CPP) را سرویس کانادا ثبت و ضبط می کند و همین ارگان پرداخت مستمری و مزایا به افراد ذی صلاح را انجام می دهد. همچنین به صورت هم زمان اطلاعات فرد برای اهداف اخذ مالیات توسط آژانس درآمد کانادا ثبت می شود که دارای پلتفرمی یکپارچه با سرویس کاناداست. وجود بستری یکپارچه برای پرداخت های مستمری و اخذ مالیات می تواند از مهم ترین آموزه های اجرایی سیستم تامین اجتماعی کانادا باشد.

جهت خرید و دریافت گزارش فوق در 55 صفحه به بخش تماس با ما مراجعه فرمایید. همچنین سفارش تهیه گزارش و پژوهش های مشابه توسط اندیشکده معرفت پذیرفته می شود.