آینده‌پژوهی چیست؟ راهنمای جامع گام به گام برای فهم و کاربرد آن

سعید رهنما

مقدمه: نگاهی به آینده‌ای که می‌توان ساخت

در دنیای پرشتاب امروز، سخن گفتن از آینده دیگر یک رویای صرف یا پیش‌گویی نیست؛ بلکه یک علم، یک هنر و یک ضرورت است. آینده‌پژوهی (Futures Studies/Foresight)، رشته‌ای که به ما امکان می‌دهد آینده‌های محتمل، ممکن و مطلوب را شناسایی و برای آن‌ها آماده شویم، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. اما دقیقاً آینده‌پژوهی چیست و چگونه می‌توان از آن برای ساختن فردایی بهتر بهره برد؟ در این مقاله جامع، سفری را آغاز می‌کنیم تا این حوزه جذاب را از تعاریف اولیه تا کاربردهای عملی آن، گام به گام بررسی کنیم. هدف ما این است که نه تنها مفهوم آینده‌پژوهی

آموزش روش گراندد تئوری (نظریه داده بنیاد)

سعید رهنما

روش گراندد تئوری Grounded Theory یا نظریه داده بنیاد یک روش تحقیق کیفی است که برای شناسایی مقوله‌های زیربنایی پدیده مورد مطالعه استفاده می‌شود. این روش توسط دو جامعه شناس به نام بارنی گلیسر Barney Glaser و آنسلم استراوس Anselm Strauss در سال ۱۹۶۷ میلادی معرفی شد. روش اصلی گردآوری داده‌ها در این روش استفاده از انواع مصاحبه است. با تحلیل و کدگذاری متن مصاحبه‌ها به ارائه مدل پارادایمی پرداخته می‌شود. در روش گراندد تئوری با استفاده از یک دسته داده‌ها، نظریه‌ای تکوین می‌یابد. به طوری که این نظریه در یک سطح وسیع، یک فرایند، عمل یا تعامل را تبیین می کند. بیشتر پژوهشگران از روش استراوس و کوربین برای انجام تحلیل گراندد تئوری استفاده می‌کنند.

نظریه حاصل از اجرای چنین روش پژوهشی، نظریه ای فراگردی است. از مزایای روش گراندد تئوری این است که:

گراندد تئوری Grounded Theory - بخش دوم

سعید رهنما

در نوشتار قبلی در مورد مفهوم گراندد تئوری یا تئوری داده بنیاد صحبت کردیم، در این بخش با هم روش های پژوهشی با استفاده از این روش را دنبال نموده و آن را تشریح خواهیم کرد، ما را دنبال کنید :

روش پژوهش کیفی  گراندد تئوری Grounded Theory

الف– مبانی نظری و اصول عملی روش پژوهش کیفی به نام “Grounded Theory ” گراندد تئوری-تشخیص تفاوت‌های مبانی آن با مبانی پژوهش‌های کمّی

ب– توانائی مقایسه فرایند آن با پژوهش های کمّی

ج- شناخت شیوه‌های سنجش روایی و پایایی آن

انواع آینده پژوهی

سعید رهنما

آینده پژوهی همانند دیگر حوزه های دانشی دارای مفاهیم پایه ای خاص خود است. آشنایی با آینده پژوهی و طراحی و انجام فعالیت های اثر بخش در این حوزه نیازمند فراگیری و تسلط بر مفاهیم پایه ای آینده پژوهی است. در این بخش برخی از مهمترین و پر کاربردترین مفاهیم پایه ای آینده پژوهی معرفی و تشریح می‌شوند.

بافت نظری آینده پژوهی به گونه ای است که از رویکردهای تجربی به سمت دانش یادگیری در عمل و موقعیت های انتقادی -پساساختاری کسب دانش متمایل شده و تمرکز یافته است.

برنامه ریزی بر پایه سناریو چیست؟

سعید رهنما

آینده ذاتا غیر قابل پیش بینی و شناخت است. اما نکته متناقض این است که اگر یک غیب گو یا فال گیر آینده شومی را برای سال بعد زندگی شما پیش بینی کند سریعا دست به کار شده و با تغییر برنامه زندگی و انتخاب های خود از وقوع چنین آینده ای جلوگیری می کنید. مشابها اگر یک پزشک به یک جوان سیگاری تصاویر تاسف برانگیز افراد مسن و مبتلا به بیماری های تنفسی و قلبی را نشان دهد آن گاه شاید این فرد جوان با ترک سیگار از رخداد چنین آینده هولناکی جلوگیری کند. در واقع آینده غیر قابل شناخت است اما به کمک دانش ناقص خود می توانیم سهمی در شکل بخشیدن به آن داشته باشیم. ما می توانیم رخداد های آینده را به صورت غیر متحمل و محتمل و همچنین مطلوب و نامطلوب تقسیم بندی کرده و سپس اقداماتی انجام دهیم تا احتمال رخدادهای مطلوب افزایش یابد. یا برعکس از ظهور رخدادهای محتمل اما نامطلوب جلوگیری کنیم. افرادی که دارائی های خود را بیمه می کنند و کسانی که هنگام رانندگی از کمربند ایمنی استفاده می کنند، عملا از این الگوی فکری بهره می جویند. روش برنامه ریزی بر پایه سناریو بر خلاف برخی روش های آینده پژوهی هیچ ادعایی درباره پیش بینی قطعی و مطمئن آینده نمی کند. در عوض در برنامه ریزی برپایه سناریو با استفاده از اطلاعات موجود و همچنین واقعیت های برگرفته از علوم طبیعی، جامعه شناسی، اقتصاد و غیره چندین داستان منطقی و منسجم درباره جهان آینده تدوین می شود.

روش شناسی آینده پژوهی جهانی

در این مقاله به طور اجمالی به نقش روش تجریدی مطالعات جهانی شدن در توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی از طریق ساختن مفاهیم کلیدی همچون مفهوم جامعه جهانی برای مطالعه روندهای آتی در تحولات اجتماعی پرداخته می‌شود. 

ایده اصلی در روش تجریدی مطالعات جهانی شدن مبتنی بر این حقیقت بنیادی است که می‌توان با ساختن مفاهیم کلیدی که بیانگر ساختارهایی هستند که در صورت تحقق ظرفیت‌های بالقوه موجود می‌توانند در آینده تجلی عینی پیدا کنند، به الگوهای نظری برای مطالعه تحولات آتی نظام های اجتماعی دست یافت.

برای توضیح نقش این روش بویژه از طریق ساختن مفاهیم یاد شده، در توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی، ابتدا اشاره‌ای به برخی روش‌های عمده آینده‌پژوهی که می‌توانند از جمله موضوعات اصلی روش‌شناسی آینده‌پژوهی تلقی گردند، خواهد شد تا به کمک آنها بتوان پیوند و ارتباط ایده این مقاله با توسعه روش‌شناسی آینده‌پژوهی را بهتر توضیح داد. 

دوره های زمانی مطالعه آینده پژوهی

مطالعه آینده در چارچوب های زمانی گوناگونی صورت می گیرد؛ یکی از اعضای انجمن آینده جهان به تقسیم بندی زیر معتقد است، این تقسیم بندی می تواند بر اساس پیروی شما از یک مفهوم کلی و یا درک و قبول یک واقعیت اساسی تقسیم بندی گردد. اما لازم است نگاهی هم به این تقسیم بندی که اغلب آینده پژوهان در مورد آن اجماع دارند، نیز نگاهی بیاندازیم..