مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

بررسی کلان روندها یکی از مهم ترین موضوعاتی است که جهت سیاستگذاری و یا تنظیم برنامه های کلان و تعیین افق چشم اندازها مورد استفاده قرار می گیرد. آگاهی به این روندها باعث می شود تا ضمن تطبیق خود با آینده های محتمل، بتوانیم برنامه ریزی های دقیق تری داشته و کشور، سازمان و تیم خویش را با آن ها هماهنگ نماییم.

بر اساس بررسی های صورت گرفته و تجمیع این بررسی ها، 12 کلان روند مهم عبارتند از :

1. سالمندی
به علت این که زنان جهان در 55 سال گذشته تمایل کمتری به فرزند داشته اند، تا دهه آینده جمعیت جهان رو به پیر شدن است. تحول عظیم مواجه شدن با یک جامعه پیر به لحاظ اقتصادی و اجتماعی تاثیر زیادی بر جامعه دارد، زیرا افراد سالخورده نسبت به جوانان پویایی کمتری دارند. البته انتظار می رود افراد مسن در آینده توانایی‏ های بهتری داشته باشند، همانطور که افراد مسن امروزی در قیاس با گذشته عملکرد بهتری دارند.

2. جهانی شدن
جهانی شدن به رشد سریع جهان در ارتباط با جریان گسترده مردم، سرمایه، کالا، خدمات، اطلاعات، فناوری ها، و فرهنگ اطلاق می شود. جهانی شدن پدیده جدیدی نیست، اما سبب ایجاد یک نگرش جدید به آینده ای متفاوت می شود. اکثر بانک ها و شرکت های وابسته به ثروت و پول جهانی عمل می نمایند. در این راستا ارزش تولید و مصرف مشترک تجربه می شود. جهانی شدن سبب می شود که خود را با بهترین های جهان مقایسه کنیم. توسعه جهانی شدن سبب گسترش تجارت در کشورهای مختلف می شود.

3. توسعه فناوری
استفاده از فناوری، وسیله ای برای جدا نمودن انسان و حیوان است. انسان تنها موجودی است که با فناوری زندگی را برای خود لذت بخش تر می کند. با آغاز عصر صنعتی توسعه فناوری افزایش یافته است. در دهه های اخیر فناوری اطلاعات تغییرات زیادی در رایانه های شخصی، اینترنت، تلفن همراه، روبات های صنعتی، آیپد و ... بوجود آورده است. پیش بینی می شود تا سال 2020 رایانه ها 200 برابر سریعتر از انواع امروزی عمل نموده و حافظه آن ها 1000 برابر بزرگتر شود.

4. بیوتکنولوژی
در سال های اخیر با نقشه برداری از ژنوم انسان؛ پیشرفت های بزرگی در زمینه شبیه سازی انسان و اصلاح ژنتیکی گیاهان و حیوانات دیده می شود. از طرف دیگر پژوهش های بیوتکنولوژیکی دریچه ای نو برای تولید مواد غذایی بیشتر در جهان آغاز نموده است.

5. فناوری نانو
فناوری نانو یک اصطلاح کلی برای فناوری با ساختارهایی در مقیاس نانو (یک میلیاردم متر) است. متخصیصن این فناوری با مطالعه بر روی برخی ویژگی های خاص مثل شدت مقاومت، مشخصه های الکتریکی و اصطکاک در این زمینه پژوهش می نمایند. ممکن است تا سال 2020 نانوالکتریک جایگزین مایکروالکترونیک شود. محققان در پی آن هستند که در آینده با ساخت نانو میکروسکوپ و نانو روبات به مطالعه بافت ها و سلول های سرطانی بپردازند.

6. رفاه
رفاه یک کلان‏ روند مهم است، زیرا اکثر کشورهای OECD و گروه های بزرگ کشورهای در حال توسعه موفق تر عمل می کنند. نرخ رشد رفاه تا سال 2020 در جهان غرب 2-4% پیش بینی شده است. در حالی که در USA، آمریکای لاتین و آسیا احتمال می رود که 10-15% باشد. رشد رفاه در افریقا و خاور میانه بسیار پایین است. از طرف دیگر پیش بینی شده است که نرخ رشد رفاهی روسیه 50% تا 85%، چین 5% تا 40% و برزیل از 25% تا 50% باشد. رشد اقتصادی باعث تغییر در تقاضا در انواع جدید محصولات می شود، در نتیجه ساختار کسب و کار نیز تغییر می کند. در کوتاه مدت، سبب تغییر ساختاری، اجتماعی و اقتصادی و گذار از جامعه کشاورزی به جامعه صنعتی یا دانش محور می شود. هنگامی که رشد رفاهی بیشتر شود، نیاز به سرگرمی های جدید، ارائه خدمات، پس انداز و سرمایه گذاری نیز تغییر می یاید. رفاه و مصرف بیشتر متعاقبا میزان هزینه، قیمت و سود را نیز تغییر خواهد داد.

7. فردگرایی
فردگرایی؛ تغییر از هنجارهای اجتماعی به سمت زندگی مجردی است. در قرون وسطی شخصیت افراد بر مبنای ارتباط آن ها با خدا تعریف شده است. بر این مبنا که خداوند چارچوب خاصی برای زندگی بشر تعیین نموده است. با ظهور عصر رنسانس و دنیای مدرن و صنعتی امروزه این واژه ها تغییر نمود. دیگر پسر یک کشاورز نباید کشاورز شود، بلکه علاقه و مهارت های افراد مشخص کننده سرنوشت آن ها است نه تعهد و سنت.

8. تجاری سازی
تجاری سازی، به عرضه فزاینده نیازهای انسان در بازارهای خصوصی که هر دو محور عرضه و تقاضا را در بر می گیرد، گفته می شود. تجاری سازی با سایر کلان روند ها مثل جهانی شدن، رفاه، فردگرایی و زندگی دیجیتالی ارتباط تنگاتنگ دارد. زندگی دیجیتالی، انسان ها را به جهانی شدن و اتصال به بازارهای جهانی آسانتر وصل می نماید. از طرف دیگر جهانی شدن ارتباط بسیار زیادی به تجاری شدن در سطح بین المللی دارد. همچنین داشتن رفاه و ثروت بیشتر سبب سرعت بخشیدن به تقاضا و عرضه کالا می گردد.

9. بهداشت و محیط زیست
نخستین بار Rachel Carson، زیست شناس امریکایی در سال 1962، با ترسیم یک نقاشی از یک انسان که نسبت به محیط زیست و کره زمین بی مسئولیت بود، موجب تمسخر همه قرار گرفت. در سال 1972 بحران نفت همه را نگران نمود. پس از سال 1980 مسئله حفاظت از محیط زیست مورد استقبال همه قرار گرفته است. در آینده شاهد تحولات عظیم تری را در زمینه کلان روند بهداشت و محیط زیست خواهیم بود. این کلان روند به بررسی و تحولات انواع بیماری ها، از قبیل چاقی، استرس و بیماری های روانی می پردازد. کودکان زیادی از آلرژی رنج می برند، سیگار کشیدن در مکان های عمومی ممنوع شده است. از طرف دیگر بر روی استفاده از آب تصفیه شده توصیه زیادی شده است. بنا بر گزارشات بانک جهانی گسترش آنفولانزای مرغی برابر 800 میلیون دلار بر تولید ناخالص داخلی اثر گذار است. علاوه بر آن که یک بیماری همه گیر به میزان 14% تجارت جهانی را کاهش می دهد، سبب ایجاد تحول عظیم بر سلامت بشر می شود، که تاثیر مهمی بر اقتصاد جهانی می گذارد.

10. شتاب
انقلاب صنعتی، نشانه شروع افزایش شتاب در تولید، مصرف، برقراری ارتباط، حمل و نقل، و تعامل بیشتر مردم بوجود ‏آورد. سرعت تغییر بسیاری از این موارد در واحد زمان است و تعداد مطلقی برای آن وجود ندارد. برخی از افراد بر این عقیده هستند که تغییرات خیلی زیاد است و باید آن ها را متوقف نمود. در حال حاضر تغییرات زیادی را با سرعت بیشتری در قیاس با گذشته در زمینه های مختلف برای مثال دوستی، شغل، همکار، خانه، دانش، اخبار و ایده ها تجربه می کنیم. نه تنها اطلاعات بلکه محصولات نیز در بازارها با سرعت بیشتری عرضه می شود. 13 سال پیش فقط 30 میلیون نوار کاست در بازار وجود داشت، 8 سال بعد 30 میلیون CD و پنج سال بعد 30 میلیون DVD وارد بازار شد. سرعت زیاد تغییر سبب سازماندهی مجدد شرکت ها و سازمان ها می شود.

11. شبکه سازماندهی
ورود به شبکه، بخشی طبیعی از انسان بودن است. ارتباطات مرکز اتصال به تمام شبکه ها است. زیرا ارتباط سبب معنا دارشدن اجتماع، فرهنگ، هویت و اقتصاد می شود. سازماندهی شبکه یک کلان‏روند است زیرا شبکه تبدیل به یک اصطلاح مرکزی و راهی برای نفوذ در فکر بشر شده است. حمل و نقل ارزانتر، زیرساخت های بهتر، اینترنت، موبایل، افزایش رفاه، فرصت ایجاد ارتباط و سازماندهی شبکه ها را تغییر داده است. توسعه این کلان‏روند ارتباط تنگاتنگی با سایر کلان‏روندها نظیر دیجیتالی شدن، جهانی شدن، فردگرایی، رفاه و تجاری سازی دارد. ارزش یک شبکه با افزایش تعداد اعضای آن افزایش می یابد. تغییر مجموعه ای از شبکه ها، به مانند یک شبکه باز، خطی نمی باشد. تنها 2 سال پس از افتتاح شبکه جهانی وب (WWW) 10 میلیون کاربر از آن استفاده می کردند. این در حالی است که 4 دهه طول کشید تا تلفن مورد استفاده بشر قرار گرفت. از آنجا که انسان به راحتی وارد شبکه های مجازی می شود، سازماندهی شبکه سبب ایجاد چالش به تفکر بشر و نهادهای سنتی (کلیسا و مسجد)، فرهنگ و زبان می شود.

12. شهرنشینی
در حال حاظر بیش از 48.3% از میان 6.5 میلیارد نفر جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می کنند. سازمان ملل متحد پیش بینی نموده است که سهم جمعیت جهان در مناطق شهری به 53.6% در سال 2030 افزایش می یابد، که حدود 3.9 میلیارد نفر است. نرخ سالیانه تغییر در شهرنشینی نسبت به سال 2030 در کشورهای توسعه یافته 9.5% و در مناطق درجه 1 کشورهای در حال توسعه در آسیا و آفریقا 2.3% پیش بینی شده است. در آسیا و خاورمیانه مهاجرت از مناطق روستایی به شهری همچنان ادامه دارد. از این رو شهرستان ها می توانند به منظور ایجاد محیط های امن و سالم برای ارائه خدمات و ایجاد فرصت های اقتصادی مدیریت شوند.