مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

آینده پژوهی مشتمل بر مجموعه تلاش‌هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه­ ریزی برای آنها می‌پردازد. آینده­ پژوهی منعکس می‌کند که چگونه از دل تغییرات (یا تغییر نکردن) “امروز”، واقعیت “فردا” تولد می‌یابد. (Bell, 2003)

 آینده­ پژوهی معادل لغت لاتین “Futures Studies” است. کلمه جمع Futures به این دلیل استفاده شده ‌است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی‌ها و بجای تصور “فقط یک آینده” ، به گمانه­ زنی‌های سیستماتیک و خرد ورزانه، در مورد نه فقط “یک آینده” بلکه “چندین آینده متصور” مبادرت می‌شود. موضوعات آینده­ پژوهی دربرگیرنده گونه‌های “ممکن” ،”محتمل” و “مطلوب” برای دگرگونی از حال به آینده می‌باشند. (ملکی­فر و همکاران، ۱۳۸۵)

در همین حال، در یک تعریف ساده و در عین حال بسیار ژرف، آینده­ پژوهی “علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا” عنوان شده است (ملکی­ فر، ۱۳۸۵).

در این تعریف رسا، سه مؤلفه کلیدی وجود دارد. اول آنکه آینده­ پژوهی تنها یک علم صرف نیست، بلکه تلفیقی از علم و هنر است. مؤلفه مهم دیگر اشاره به “کشف آینده” است، در واقع در اینجا تأکید بر شناسایی و کشف آینده بر مبنای روابط علّی­ و معلولی معینی می­ باشد. اینجا سخن از حدس و گمان بر مبنای جهل و نا آگاهی نیست، بلکه شناخت بر اساس روند داده­ های گذشته، شناسایی سیگنال­ هایی تغییر کنونی و وضعیت­ های محتمل و قابل رخ دادن در آینده است. مؤلفه سوم و بسیار حائز اهمیت در این تعریف “شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا” است. این مؤلفه کلیدی نشان­گر آن است که آینده­ پژوهی در صدد است تا پا را فراتر از پیش­ بینی و کشف آینده گذارده و بر شکل­ دادن به آینده تأکید نماید؛ آینده­ ای که مدنظر و مطلوب برنامه­ ریزان آن باشد، به دیگر سخن، ساختن آینده به گونه­ ای که مطلوب و دلخواه است.  (Bell, 2003)

 همان­ گونه که عنوان شد، آینده­ پژوهی گونه­ ای از علوم نرم است. این حوزه از دانش نه تنها علم صرف بلکه به دانش­ فنی نیز نائل آمده است و از آن به عنوان علم فناوری یاد می­ شود. امروزه از آینده پژوهی انتظار می رود پا را از کشف آینده فراتر گذارد و به “مهندسی هوشمند آینده” بپردازد. مطمئناً ملتی که به مرزهای جهانی این دانش برسد، می­ تواند امیدوار و بلکه مطمئن به توسعه سایر فناوری های نرم باشد. (ملکی­ فر و همکاران، ۱۳۸۵)