مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه استراتژیک

سعید رهنما

توسعه پایدار که تنظیم و ساماندهی تعامل انسان و محیط و تعامل انسان با انـسان را در برمی گیرد، با تلاش های بسیار محققان و بررسی و بسط مفهومی آن امروز به موضوعی اشکار و نقشی مهم در رشد و توسعه جوامع بدل شده است. در این مسیر دسته عواملی وجود داشته اند که باعث رواج تفکر توسعه پایدار و مدیریت رشد شده اند، با هم نگاهی اجمالی به سه دسته از این عوامل خواهیم پرداخت :

1 -نتایج بد کارکردی اجرای سیاست های تعدیل ساختاری که خود برای مقابلـه بـا بحـران اقتصاد جهانی در دهه 1980 م. تدوین شده بود؛

2 -افزایش بی امان و وقفه ناپذیر فقر و گرسنگی و نابرابری در جهان؛

3 -تخریب نگران کننده محیط زیست و منابع طبیعی در نتیجه کاربرد تکنولوژی ها

اولین کوشش ها ناشی از نگرانی های تعدادی از متفکران بود کـه مـی گفتنـد انـسان در حـال نابودی محیط زیست خود است؛ محیطی که از لحاظ تاریخی در آن به سـر بـرده و از لحـاظ بیولوژیکی به آن وابسته است. این اولین تحول در نگرش است که در اواخر دهه 1960 م. رخ داد و ویژگی آن بحث درباره کیفیت محـیط زیـست در برابـر رشـد اقتـصادی و حاکی از تغییر بینش و نگرش درباره الگوهای سنتی رشد اقتصادی بود، بر همین اساس هیاتی از کارشناسان توسعه و محیط زیست در ژوئن 1971 م. در کشور سویس مساله حمایت و بهبود محیط زیست را به عنوان نیازهـای فـوری کـشورهای در حـال توسعه مورد توجه قرار دادند. توصیه های این هیات-که معروف به توصیه اجلاس فـونکس بود در یک سری از سمینارهای منطقه ای که به این نام برگـزار شـد، مـورد بحـث قـرار گرفـت.

اما نقش اساسی در تبیـین و توجـه بـه توسـعه پایـدار بـه دو کنفـرانس و یـک کمیسیون مربوط می شود:

1- کنفرانس محیط زیست استکهلم 1972م. :

در این کنفرانس به این واقعیت تاکید شد کـه دو سوم جمعیت دنیا گرفتار فقر، بی سوادی، سوءتغذیه و گرسنگی، نبـود بهداشـت و تخریـب محیط زیست است و تا زمانی که ایـن مـسائل حـل و فـصل نـشود ، پیـشرفتی در توسـعه و بهبودی در وضع محیط زیست انسان حاصل نمی شود. به ایـن دلیـل بایـد ملاحظـات محـیط زیستی در استراتژی های توسعه تلفیق شده و سعی شود که از منابع طبیعی به نحـو مناسـب در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم استفاده شـود و از اشـتباه های کـشورهای توسـعه یافتـه پرهیز شود.

2 - کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه :

این کمیسیون در سـال 1987 م. بـا عنـوان کمیسیون برانت لند از سازمان ملل خواست تا از کشورهای مختلف برای ایجـاد یـک سیـستم همکاری و تلاش مشترک برای دسـتیابی بـه رفتـار مناسـب در کلیـه سـطوح و کـسب منـافع عمومی دعوت به عمل آورد. مهمترین هدف این گردهمایی، همکاری جهـانی و همکاری هـای دو جانبه و متقابل بین کشورهای مختلف در زمینه مسائل توسعه بود و با وجـود این کـه در ایـن گردهمایی تخریب گسترده محیط زیست گزارش شد، اما شرکت کنندگان خوش بینانه بر این بـاور بودند که به شرط متعهد شدن و همـاهنگی جهـانی، آینـدها ی مطمـئن بـرای همگـان امکان پـذیر خواهد بود.

3 -کنفرانس ریو 1992 :

مهمترین نتیجه این اجلاس جمع بنـدی اسـت کـه بـه عنـوان دستور کار 21 شناخته شد و بر اساس آن دولت ها موظف شدند چارچوب استراتژیک خاصی را برگزینند که ترکیب اهداف توسعه ای و زیست محیطی را میسر سازد.

از توصیه های مهم دستور کار 21 ، تشکیل کمسیون توسعه پایدار در سازمان ملل متحد بود که در حال حاضر اهداف مربوط به توسعه پایدار را دنبال می کند.

اصطلاح توسعه پایدار به صورت وسیع بعـد از گـزارش کمیـسیون برانت لنـد تحـت عنـوان آینده مشترک ما و اجلاس ریو 1992 م . مطرح شـد. از آن موقـع تـاکنون افـراد در بحـث و جدل اند که توسعه پایدار در عمل چه معنا می دهد و چگونه می توان به آن دسـت یافـت. بعـضی هم اصلاحات مشابه ای مثل "توسعه پایدار از نظر اکولوژیکی" و "توسعه اخلاقی و پایدار" و "زندگی پایدار" و "رفاه پایدار" را ارائه داده اند. صرف نظر از تفاوت های اصطلاح شناسی ، مفهوم محوری همه آن ها عبارت است از :

سیستم انسانی یک جزء مهم از اکوسیستم است .

این که توسعه پایدار در عمل چه معنا می دهد، چارچوب های آن چیـست و اجـزای مفهـومی  آن کدامند ، مقوله هایی است که در کشور ما نیز به طور جدی به آن توجه نشده است و هـدف از این راه اندازی مرکز مطالعات آینده پژوهی و توسعه پایدار نیز پرداختن به آن و بسط مفهومی این موضوعات اسـت کـه چهـار جنبـه دارد :

 

1. تفکیک پارادایم پایداری ، پـارادایم رشـد و وجـوه تمـایز آنهـا
2.  تبیـین و ترسـیم چـارچوب توسعه پایدار ( محیط ، ابعاد و اهداف ) که حاصل آن افزودن یک محیط ، یک بعد و یک گروه از اهداف به چارچوب های قبلی است
3. تعیین ، تبیین پایداری و تقسیم آن به دو مقوله کـاملاً وابسته به یکدیگر با نام پایـداری درونـی و پایـداری بیرونـی براسـاس تئـوری سیـستم ها
4. بسط معنایی توسعه پایدار و ترسیم اشکال خاص برای وضوح بیشتر ایـن گـسترش معنا